पर्यावरण सेवा योजना (Environment Service Scheme (ESS)) माझी वसुंधरा अभियान ५.०

पर्यावरण व वातावरणीय बदल विभाग महाराष्ट्र शासन, पर्यावरण सेवा योजना (ESS) संपूर्ण राज्यभरात राबविण्यात येत आहे. यांमध्ये महानगरपालिका, नगरपरिषद, नगरपंचायत तसेच ग्रामपंचायत हद्दीतील माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शासन मान्य शाळा स्वेच्छेने ऑनलाईन माध्यमातून सहभाग नोंदवू शकता.योजनेची परिणामकारक अंमलबजावणी, यशस्विता, लक्षप्राप्ती लक्षात घेता माननीय (वित्त) मंत्री महोदय यांनी सन २०२३ रोजीच्या अर्थसंकल्पिय भाषणामध्ये पर्यावरण सेवा योजना राज्यभरातील ७५०० शाळांमध्ये राबविण्याची घोषणा केली होती. ही योजना पूर्ण राज्यभरात लागू असून योजनेचा दुसरा टप्पा म्हणून आगामी पाच वर्षात राज्यभरातील ७५०० शाळांमध्ये योजना राबविण्यात येईल. 

या उपक्रमाचे उद्दिष्ट शहरी व ग्रामीण भागातील शालेय विद्यार्थ्यांच्या माध्यमातून जागतिक तापमान वाढ, हवामान बदल यांचे परिणाम कमी करण्याच्या उपाययोजना व कृती कार्यक्रमांची अंमलबजावणी करण्याच्या दिशेने प्रयत्न करणे हा आहे. शालेय स्तरावर केवळ एक विषय म्हणून पर्यावरणावर लक्ष केंद्रित न करता पाठ्यपुस्तकातील इतर घटकाशी सहसंबंध जोडून कृतियुक्त ज्ञानरचनावादी पद्धतीने पर्यावरण संवर्धनाच्या उपक्रमांमध्ये विद्यार्थ्यांना प्रेरित करण्यात येत आहे.  

शिक्षकांसाठी प्रत्यक्ष कृतीद्वारे प्रशिक्षणे ज्यामध्ये शिक्षकांसाठी पाठ्यपुस्तक सलग्न शैक्षणिक साहित्य प्रदान करण्यात येईल, ज्याच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना पर्यावरणपूरक जीवनशैली अंगिकारणे सोयीचे होईल. योजनेच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांच्या अनुभव विश्वानुसार, स्थानिक पर्यावरणाशी निगडीत प्रत्यक्ष कृती कार्यक्रम आखणे आणि राबविणे यावर भर असणार आहे. विद्यार्थ्यामध्ये पर्यावरण विषयक गुंतागुतीच्या प्रक्रिया समजून घेऊन त्यावर पर्यावरण संवर्धन कृती करण्या सोबतच नेतृत्वगुण, संवादकौशल्य अशा क्षमता विकसित करणे अपेक्षित आहे. सदर शाळा स्तरावर विद्यार्थ्यांच्या पुढाकारातून राबविलेल्या कृती उपक्रमांच्या माध्यमातून पर्यावरणविषयक उपक्रमांचा विचार करून स्वानिक स्वराज्य संस्थांच्या कामगिरीचे मुल्यांकन या निर्देशका नुसार केले जाईल.

योजनेची राज्य सनियंत्रण संस्था म्हणून, केंद्रीय पर्यावरण व वन मंत्रालय भारत सरकार (MoEFCC) मार्फत नियुक्त आणि स्थापित सेंटर ऑफ एक्सलन्स (Centre of Excellence (CoE) असलेले, पर्यावरण शिक्षण केंद्र, (Centre for Environment Education- CEE) पुणे यांना योजना राबविण्यात जबाबदारी देण्यात आली आहे.योजनेची उद्दिष्टे:

• स्थानिक पर्यावरणाशी निगडीत समस्या विद्यार्थ्याच्या प्रत्यक्ष सहभाग व कृती समजून घेऊन त्यावर उपाययोजना करण्यास प्रोत्साहन देणे.
• निसर्ग व मानव यांच्यातील नातेसंबंध समजून घेऊन ते जोपासण्याचे महत्व बालवयातच बिंबविणे,
• पर्यावरण विषयक कृती, प्रतिनिधीत्व व संवादकौशल्य या बाबी विकसितकरणे, शाश्वत विकासासाठी
• आवश्यक आचार-विचारांचे आदान-प्रदान, जडणघडण करणे व त्याद्वारे पर्यावरण संवर्धनासाठी नेतृत्वगुण विकसित करणे.
• स्थानिक-पातळीवर नैसर्गिक संसाधनाच्या व्यवस्थापनाबाबत, स्थानिक लोकांच्या सहभागाने प्रत्यक्ष कृती कार्यक्रम राबवणे.